Θα επιχειρήσουμε μια
φιλοσοφικη και ψυχολογική αντιστοίχιση των εννοιών
άνθρωπος – συνείδηση – υποσυνείδητο – ασυνείδητο
αντίστοιχα με
λογική – συναίσθημα – νους.
Εννοιολογική Σχέση
τρία επίπεδα του νου:
Ασυνείδητο Πηγή
(ένστικτο, αρχετυπικό, ζωώδες)
Υποσυνείδητο Ροή
(συναίσθημα, μνήμη, επιρροές)
Συνείδηση Έλεγχος
(λογική, επίγνωση, επιλογή)
Όταν ο Νους λειτουργεί αρμονικά,
η Λογική καθοδηγεί τα Συναισθήματα
και Ασυνείδητο εκφράζεται δημιουργικά, όχι καταστροφικά.
Η θεολογική τωρα προοπτική του ανθρώπου, της συνείδησης και του νου
είναι βαθιά και πολυεπίπεδη
στην ορθόδοξη παράδοση,
όπου ο άνθρωπος ειναι κατ’ εικόνα και καθ’ ὁμοίωσιν Θεοῦ· δηλαδή ένα ον που καλείται να γίνει «θεος» κατα χάριν.
Ο Άνθρωπος ως Εικόνα του Θεού
Είναι ενιαία ψυχοσωματική ύπαρξη:
Σώμα (υλική διάσταση),Ψυχή (ζωτική – συναισθηματική – νοητική δύναμη),
Πνεύμα ή Νους
(η θεολογική κορυφή, ο «οφθαλμός της ψυχής»).
Κατα τους. Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Παλαμά:
Ο νους είναι η ανώτερη δύναμη της ψυχής, η οποία στρέφεται προς τον Θεό.
Η λογική και το συναίσθημα
είναι εργαλεία του νου,
όχι κυρίαρχες αρχές.
Θεολογική Αντιστοίχιση
Η Πνευματική Ιεραρχία
Στην πνευματική ζωή, η θεολογική πορεία είναι από κάτω προς τα άνω:
Κάθαρση
Καθαρισμός της ψυχής από τα πάθη (ηδονη οδυνη).
Φωτισμός
Ο νους φωτίζεται από τη χάρη, γίνεται ενεργός μέσα στη συνείδηση.
Θέωση
Ο άνθρωπος ενώνεται με τον Θεό· ο νους ησυχάζει στην αγάπη Του.Παυει να φανταζεται
«Καθάρισον με από των κρυφίων μου» ( Ψαλμός 18:13) αυτό δείχνει την ανάγκη ο άνθρωπος να φωτίσει όχι μόνο το συνειδητό, αλλά και το ασυνείδητο βάθος του με το φως του Θεού.
Λογική – Συναίσθημα –
Λογική εργαλείο της ψυχής για κατανόηση της δημιουργίας.
Συναίσθημα δύναμη αγάπης και σχέσης· όταν εξαγνιστεί, γίνεται συμπάθεια, όχι πάθος.
Νους ανώτερη δύναμη που «βλέπει» τον Θεό· και όταν καθαριστεί, γίνεται τόπος προσευχής.
Έτσι, η συνείδηση είναι το «πνευματικό κάτοπτρο» που αντανακλά τη θεία παρουσία
όταν ο νους είναι φωτισμένος,
η λογική υποταγμένη στον Λόγο του Θεού και το συναίσθημα εξαγνισμένο.
Η πατερική άποψη για
τον άνθρωπο, τη συνείδηση, τον νου και τις δυνάμεις της ψυχής
είναι βαθιά και φωτισμένη.
Ας το δούμε , όπως το παρουσιάζουν οι νηπτικοί Πατέρες
(Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Μάξιμος Ομολογητής, Ισαάκ ο Σύρος, Γρηγόριος Παλαμάς).
Ο Άνθρωπος
«κατ’ εἰκόνα» και «καθ’ ὁμοίωσιν»
Οι Πατέρες διδάσκουν ότι
ο άνθρωπος είναι μικρόκοσμος που περιλαμβάνει:
Σώμα (υλικό)
Ψυχή (ζωτική και λογική δύναμη),
Νους / Πνεύμα (θεοειδές,στοιχείο).
«Ο άνθρωπος ἐπλάσθη κατ’ εἰκόνα Θεοῦ· τουτέστιν ἔλαβε νουν, λόγον καὶ πνεῦμα.»
Μέγας Βασίλειος
Η ψυχή λοιπόν έχει τρεις βασικές δυνάμεις:
Νοερά λογική, διάνοια, νους.
Θυμική (συναισθηματική) ορμή, θέληση, πάθος
Επιθυμητική αγάπη, πόθος, σχέση.
Όταν αυτές οι δυνάμεις είναι στραμμένες προς τον Θεό,
ο άνθρωπος ζει εν χάριτι·
όταν στραφούν στα κτίσματα, δημιουργούν πάθη.
Ο Νους στην Πατερική Θεολογία
δεν ταυτίζεται με τη λογική.
Είναι η ανώτατη πνευματική δύναμη της ψυχής,
ο «οφθαλμός της καρδίας»,
που έχει φυσική κίνηση προς τον Θεό.
«Νους εστίν, καθαρός οφθαλμός της ψυχής· δι’ αυτού βλέπομεν τον Θεόν.»
Γρηγόριος Νύσσης
Όταν ο νους :
στρέφεται προς τον Θεό, φωτίζεται και γίνεται τόπος προσευχής,
στρέφεται προς τα πάθη, σκοτίζεται και αιχμαλωτίζεται από τα αισθητά.
Η νήψη (πνευματική εγρήγορση) είναι η άσκηση που καθαρίζει τον νου και τον επαναφέρει στην καρδιά — στη φυσική του θέση.
Συνείδηση – Καρδιά – Εσωτερικός Άνθρωπος
Η συνείδηση στους Πατέρες είναι:
«Ὁ φυσικὸς νόμος τοῦ Θεοῦ, ἐγγεγραμμένος ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν.»
Ἅγ. Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής
Είναι ο εσωτερικός διδάσκαλος που καθοδηγεί τον άνθρωπο προς το αγαθό.
Η καρδιά, ως πνευματικό κέντρο, περιλαμβάνει τόσο το συνειδητό όσο και τα βαθύτερα στρώματα
(ό,τι εμείς σήμερα ονομάζουμε υποσυνείδητο και ασυνείδητο).
Γι’ αυτό οι Πατέρες λένε:
«Καθάρισον, Κύριε, τα κρυφία της καρδίας μου» (Ψαλμ. 18:13).
Ο φωτισμός του Θεού αποκαλύπτει στον άνθρωπο και τα σκοτεινά βάθη του εαυτού του.
Υποσυνείδητο και Ασυνείδητο (Πατερικά ερμηνευμένα)
Οι Πατέρες δεν χρησιμοποιούν ψυχαναλυτικούς όρους, αλλά μιλούν για:
«Κρυφίους λογισμούς»,«Απάθεια» και «πάθη»,«Ενεργείας» μέσα στην ψυχή.
Όλα αυτά παραπέμπουν στη σημερινή έννοια του υποσυνείδητου :
εκεί όπου συσσωρεύονται επιθυμίες, φόβοι, μνήμες, λογισμοί.
Η άσκηση, η εξομολόγηση και η νοερά προσευχή καθαρίζουν αυτά τα στρώματα της ψυχής· το φως του Αγίου Πνεύματος «διαπερνά» ακόμα και το ασυνείδητο.
Η Λογική και το Συναίσθημα
Η λογική είναι δώρο του Θεού, αλλά υπηρετική του νου — δεν οδηγεί μόνη της στη γνώση του Θεού.
«Ἄνευ τοῦ φωτισμοῦ τοῦ νοός, ἡ λογικὴ εἶναι σκοτεινή.» (Παλαμάς)
Το συναίσθημα (θυμική δύναμη) εξαγιάζεται όταν στραφεί στην αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον.
«Ὁ θυμὸς ἐδόθη ἡμῖν οὐχ ἵνα ὀργιζώμεθα, ἀλλ’ ἵνα ἀγαπῶμεν μετὰ σθένους.» (Ἅγ. Ἰω. Χρυσόστομος)
Έτσι, η αρμονία είναι:
Νους φωτισμένος
Λογική καθαρή
Συναίσθημα αγιασμένο.
Ο Σκοπός: Θέωση
Όλη η πατερική θεολογια
αποβλέπει σε ένα πράγμα:
Την ένωσιν του ανθρώπου με τον Θεό (Θέωση).
Ο καθαρός νους βλέπει τον Θεό μέσα στο φως της χάριτος·
ο άνθρωπος γίνεται «καθρέφτης τοῦ Θεοῦ», όπου λάμπει η αληθινή συνείδηση.
Πώς αντιλαμβάνονται οι Πατέρες την εσωτερική δομή του ανθρώπου και τη πορεία της Σωτηρίας, της κάθαρσης – φωτισμού – θέωσης.
ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
| Στάδιο | Τί γίνεται μέσα στον άνθρωπο | Θεολογικό νόημα |
|---|---|---|
| Κάθαρση | Καθαίρεση των παθών, εξαγνισμός του υποσυνειδήτου (λογισμοί, επιθυμίες, συναισθήματα). | Η ψυχή γίνεται δεκτική της χάριτος. |
| Φωτισμός | Ο νους επανέρχεται στην καρδιά, λειτουργεί εν Αγίῳ Πνεύματι, διακρίνει το θέλημα του Θεού. | Αληθινή γνώση, ειρήνη και διάκριση. |
| Θέωση | Ο νους βλέπει τον Θεό εν φωτί· ο άνθρωπος μετέχει στη θεία ενέργεια. | Ένωση με τον Θεό, «καθ’ ὁμοίωσιν». |
Πατερικές Φράσεις που συνοψίζουν το διάγραμμα
«Καθάρισον, Κύριε, τα κρυφία της καρδίας μου.» — Ψαλμ. 18:13
«Νους καθαρός, Θεόν βλέπει.» — Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμάς
«Καρδία καθαράν κτίσον ἐν ἐμοί, ὁ Θεός.» — Ψαλμ. 50:12
«Οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ, αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται.» — Ματθ. 5:8
Ο νους είναι ο ηγεμόνας της ψυχής·
Η καρδια είναι το πνευματικό κέντρο·
Η ΛΟΓΙΚΗ και το ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ είναι δυνάμεις που, αν καθαρθούν, γίνονται όργανα της χάριτος·
Και ο τελικός σκοπός είναι η ΘΕΩΣΗ, δηλαδή
η ένωση με τον Θεό «ἐν φωτί».
