Το συναίσθημα του φόβου πυροδοτείται ως αποτέλεσμα της ενεργοποίησης της αμυγδαλής, και μας κινητοποιεί αυτόματα, βάζοντάς μας σε μια κατάσταση συναγερμού, ώστε να αντιμετωπίσουμε την απειλή.
Η ενεργοποίηση της αμυγδαλής συμβαίνει αστραπιαία, με τη θέα και μόνο του φοβογόνου αντικειμένου, χωρίς σκέψη, γιατί αν χάσουμε έστω και λίγα δευτερόλεπτα, αυτά θα μπορούσαν να αποβούν μοιραία.
Αν κάποτε με δάγκωσε ένα σκυλί ενώ περπατούσα αμέριμνος, η αμυγδαλή κατέγραψε ότι τα σκυλιά αποτελούν κίνδυνο και στο εξής στη θέα των σκυλιών θα ενεργοποιείται και θα μου δημιουργεί φόβο.
Καθώς είμαστε κοινωνικά όντα, το τι είναι επικίνδυνο και τι όχι πολλές φορές δεν εξαρτάται από την ίδια μας την εμπειρία αλλά από την εμπειρία ενός άλλου.
Μαθαίνουμε μέσω της μίμησης και αντιδράμε με φόβο στον φόβο του άλλου. Αν ο πατερας μου είχε φοβία για τις κατσαρίδες δεν χρειάζεται να απειληθώ από μια κατσαρίδα για να μάθω να τις φοβάμαι, αλλά επειδή εκεινος τις φοβάται, τις καταγράφω κι εγώ στον εγκέφαλό μου ως επικίνδυνο αντικείμενο.
Το ίδιο συμβαίνει αν πολύς κόσμος αντιδρά με φόβο σε κάτι, το πιθανότερο είναι να μάθω κι εγώ να αντιδρώ με φόβο στη θέα του, χωρίς ποτέ να έχω απειληθεί απ αυτό.
Επειδή ζούμε σε έναν κόσμο που οργανώνεται και διαμορφώνεται από την πληροφορία και πολλές φορές η πληροφορία αυτή δεν είναι ακριβής, είναι αρκετά συχνό να θεωρούμε ως επικίνδυνο κάτι το οποίο στην πραγματικότητα είναι απολύτως ακίνδυνο.
Οι κατσαρίδες μάλλον παίρνουν το βραβείο των fake news, ως το πιο τρομακτικό ακίνδυνο ζωυφιο του κόσμου.
Ο λόγος γι αυτό είναι ότι τις θεωρούμε αηδιαστικές και είναι πιθανότερο να νιώθουμε ασχημα από ένα ζώο που είναι αηδιαστικό παρά από ένα που είναι πραγματικά επικίνδυνο αλλά όχι αηδιαστικό, λόγω ενός εξελικτικού κατάλοιπου λανθασμένης αντίληψης παλαιότερων εποχών για τον τρόπο που μεταδίδονται ασθένειες και μολύνσεις. Το συναίσθημα της αηδίας, που εξελικτικά μας προφυλάσσει κυρίως από το να φάμε ή να πιούμε κάτι δηλητηριασμένο, είναι πολλές φορές πολύ έντονο με τις κατσαρίδες, αφού ζουν στους υπονόμους, και σιχαμερές.
Φοβόμαστε τις κατσαρίδες γιατί μας αηδιάζουν και πιστεύουμε βαθιά ότι με κάποιο τρόπο μπορούν να μας μολύνουν, αφού η κατσαρίδα είναι συνδεδεμένη με ανθυγιεινές καταστάσεις.
Στην πραγματικότητα , πολύ λίγα είδη φέρουν ασθένειες και είναι όντως βλαβερά για τον άνθρωπο. Άλλωστε υπάρχουν χώρες, όπου οι άνθρωποι τρέφονται με κατσαρίδες.
Ένας άλλος λόγος που τις φοβόμαστε είναι ότι οι κατσαρίδες κινούνται γρήγορα και απρόβλεπτα, ότι εμφανίζονται από το πουθενά και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να βιώνουμε και το συναίσθημα της έκπληξης, το οποίο μπορεί να συνδέεται με αυτό του φόβου και να το μεγεθύνει, καθώς οτιδήποτε που εκλαμβάνεται ως επικίνδυνο και βλαβερό, γίνεται τρομακτικότερο όταν προστίθεται και ο παράγοντας του αιφνιδιασμού, αφού το φοβογόνο αντικείμενο καθίσταται λιγότερο προβλέψιμο και έξω από τον έλεγχό μας. Επιπλέον, οι κατσαρίδες είναι ενοχλητικές, επίμονες, δείχνουν να μη μας φοβούνται και κρύβονται με απίστευτη ταχύτητα όταν τις κυνηγάμε με τις παντόφλες μας.
Και αισθανόμαστε ότι παραμονεύουν εκεί και περιμένουν να κοιμηθούμε για να έρθουν να περπατήσουν πάνω μας και να μας μολύνουν. Οι κατσαρίδες εισβάλλουν στον προσωπικό μας χώρο, εμφανίζονται από το πουθενά και παραβιάζουν την ειρήνη που νιώθουμε μέσα στο σπίτι μας.
Ο φόβος για τις κατσαρίδες, τις περισσότερες φορές περνάει από άτομο σε άτομο, καθώς αντιδρούμε με φόβο στον φόβο κάποιου άλλου, συχνά του γονέα μας, και ποτέ δεν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον φόβο αυτό για να τον ξεπεράσουμε, καθώς συνεχίζουμε να αντιδρούμε με τρόμο όποτε βλέπουμε μια κατσαρίδα και έτσι εδραιώνουμε και καλλιεργούμε την ενεργοποίηση της αμυγδαλής μας κάθε φορά που συναντάμε το αηδιαστικό αυτό πλασματάκι. Αυτός είναι άλλωστε και ο τρόπος που ένας φόβος γίνεται φοβία, δηλαδή μόνιμη κατάσταση, μέσω της αποφυγής της έκθεσής μας σ αυτόν.
Κάθε φοβία ξεπερνιέται μέσω της σταδιακής έκθεσης στο φοβογόνο ερέθισμα, κατά την οποία παρατηρείται το φαινόμενο της απόσβεσης του φόβου, της διαδικασίας όπου μέσω της εξοικείωσης ο εγκέφαλος μαθαίνει ότι τελικά δεν απειλείται από το φοβογόνο αντικείμενο.
Η φοβία τωρα, είναι ουσιαστικά φόβος με τη διαφορά ότι είναι εστιασμένος, έντονος και χρόνιος.
Αυτος που πάσχει από μια ειδική φοβία, είναι άτομο που δε φοβάται εύκολα στη ζωή του.
Οι φοβιες αναλογουν στο 5-15% του γενικου πληθυσμου με επικράτηση το γυναικείο φύλο.
Οι ειδικές φοβίες συνήθως ξεκινούν από παιδική ηλικία και παραμένουν στην ενήλικη ζωή.
Οι συχνότερες είναι :
Ζωοφοβίες :
Φοβία που αφορά συχνότερα ποντίκια, αράχνες, κατσαρίδες, φίδια
Περιβαλλοντικά-καιρικά φαινόμενα :
καταιγίδες, ζέστη, πλημμύρες, πυρκαγιές
Καταστάσεις :
Υψοφοβία (ακροφοβία), κλειστοφοβία σε ασανσέρ, αεροπλάνα, φοβία κατάποσης, οδήγησης
Βελόνες-αίμα-τραυματισμοί :
Μια κλασική περίπτωση στην οποία τα άτομα που έχουν τη συγκεκριμένη ειδική φοβία έχουν λιποθυμική τάση στη θέα και λήψη αίματος.
Μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι το 4% του πληθυσμού των ΗΠΑ έχει αυτή τη φοβία και ότι το 20-50% των εφήβων και το 20-30% των νέων ενηλίκων φοβούνται τις βελόνες.
Φοβία φαρμάκων
Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι τύποι πιο σπάνιοι που δεν κατατάσσονται κάπου όπως φοβία για συγκεκριμένα μέρη, καθρέφτες, για ήχους
Αγοραφοβία και κοινωνική φοβία είναι επίσης φοβίες, αλλά αναπτύσσονται συνήθως πιο μετά στη ζωή Από εφηβεία ή στην ενήλικη ζωή.
Η αγοραφοβία συνδέεται με το φόβο του να βρίσκεται κανείς σε εξωτερικά μέρη, ενώ η κοινωνική φοβία αφορά μέρη όπου βρίσκονται και άλλοι άνθρωποι ασχέτως αν είναι εντός ή εκτός.
Διάγνωση φοβίας
Για να μιλήσουμε για ύπαρξη φοβιας πρέπει :
- Το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση προκαλεί σχεδόν πάντα άμεσο φόβο ή άγχος
- Τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν το φόβο ή το άγχος τους με κλάμα, ξεσπάσματα, πάγωμα ή προσκόλληση.
- Το φοβικό αντικείμενο ή κατάσταση αποφεύγεται ενεργά και επίμονα για 6 μήνες ή περισσότερο.
- Ο φόβος ή το άγχος που βιώνουμε είναι δυσανάλογοι με τον πραγματικό κίνδυνο που θέτει το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση.
- Ενδέχεται να υπάρχει αξιοσημείωτη δυσφορία ή βλάβη σε κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς λειτουργίας.
- Τα συμπτώματα δεν μπορούν να εξηγηθούν από άλλη ψυχιατρική διαταραχή όπως :
- η υποχονδρίαση, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD),
- διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD),
- άγχος αποχωρισμού,
- διαταραχή κοινωνικού άγχους ή τέλος κατάχρηση ουσιών.
- Γιατί έχουμε φοβιες
Τα ακριβή αίτια δεν είναι γνωστά.
Ωστόσο, ορισμένες θεωρίες προτείνουν ότι μια ειδική φοβία μπορεί να αναπτυχθεί λόγω συσχέτισης ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης με συναισθήματα όπως ο φόβος και ο πανικός.
Δύο θεωρίες που έχουν να κάνουν με τρόπους μάθησης έχουν προταθεί για να δείξουν αυτή τη σύνδεση.
Η πιο κοινή θεωρία ονομάζεται κλασική ευαισθητοποίηση και πρεσβεύει ότι :
μια φοβία εγκαθίσταται όταν ένα γεγονός που προκαλεί φόβο ή άγχος συνδυάζεται μ ένα ουδέτερο γεγονός.
Ένα απλό παράδειγμα είναι φερειπείν όταν μια δραστηριότητα όπως η οδήγηση συνδυάζεται με μια έντονη συναισθηματική/τραυματική εμπειρία όπως ένα ατύχημα.
Ως αποτέλεσμα, το άτομο γίνεται επιρρεπές σε μια χρόνια συναισθηματική συσχέτιση μεταξύ οδήγησης και άγχους και αναπτύσσει συμπεριφορική αποφυγή της οδήγησης για να μη βιώνει το άγχος.
Άλλη μια σχετική περίπτωση είναι ο τόπος και ο χρόνος που κάποιος θα βιώσει ένα αίσθημα πανικού.
Για παράδειγμα αν κάποιος πάθει μια κρίση πανικού σε ένα πλοίο, μετά ενδέχεται να φοβάται τα πλοία, καθώς ο εγκέφαλός του του έχει δώσει την εσφαλμένη πληροφορία ότι το πλοίο είναι η αιτία του πανικού.
Ένας άλλος μηχανισμός σύνδεσης είναι η μίμηση, κατά την οποία ένα άτομο παρατηρεί μια αντίδραση σε ένα άλλο άτομο και εσωτερικεύει τους φόβους ή τις προειδοποιήσεις του άλλου ατόμου σχετικά με τους κινδύνους ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης.
Πρόκειται για την τυπική διαδικασία μέσω της οποίας λαμβάνουμε και υιοθετούμε διάφορα χαρακτηριστικά από τους γονείς μας, αλλά και άλλα άτομα του στενού μας περίγυρου.
Τέλος αναγνωρίζεται κληρονομική διάσταση σε ορισμένες φοβίες όπως π.χ. για το αίμα/βελόνες.
Η συγκεκριμένη φοβια έχει ξεχωριστό μηχανισμό από τις υπόλοιπες.
Η τάση για λιποθυμία προκαλείται από μια ξαφνική πυροδότηση του παρασυμπαθητικού συστήματος, η οποία ακολουθεί την αρχική ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος.
Γνωσιακές προκαταλήψεις όπως η προδιάθεση προσοχής συχνά εμπλέκονται στην αντίληψη του φοβικού ατόμου.
Φοβίες αντιμετώπιση
Πως ξεπερναμε τις φοβίες αναρωτιούνται πολλοί χωρίς όμως να είναι πάντα διατεθειμένοι να ακολουθήσουν την κατάλληλη προσέγγιση.
Μια φοβία χρειάζεται διαχείριση και αντιμετώπιση αν σας δημιουργεί πρόβλημα στην καθημερινότητα.
Η αποφυγή ή διαφυγή είναι ο κατεξοχήν τρόπος που ο φοβικός ασθενής θα υιοθετήσει ώστε
να διαχειριστεί μόνος του το πρόβλημα.
Το πρόβλημα είναι ότι
η αποφυγή δε νικάει τις φοβίες, αντιθέτως τις συντηρεί και τις επιδεινώνει.
Αυτό συμβαίνει γιατί :
Εμποδίζει τη μάθηση ότι οι καταστάσεις δεν είναι απειλητικές
Αυξάνεται η ευαισθησία σε απειλητικά στοιχεία
Η υποκειμενική/προσωρινή ανακούφιση ευοδώνει την επανάληψη της συμπεριφοράς αυτής
Δημιουργείται ενοχή και ντροπή, απογοήτευση και χαμηλή αυτοπεποίθηση για το
“πρόβλημα που δε φεύγει”.
Ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους θεραπείας για τις ειδικές φοβίες είναι η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT).
Η CBT στοχεύει στην ενίσχυση της συνειδητοποίησης ότι το φοβικό ερέθισμα είναι ασφαλές, αντίληψη που σταδιακά θα επικρατήσει έναντι της προβληματικής μάθησης που όπως προαναφέραμε έχει επιφέρει φοβία.
Αυτό γίνεται μέσω συστηματικής απευαισθητοποίησης και έκθεσης.
Πρέπει να ειπωθεί βέβαια ότι η φοβία σε κάποιον με καταθλιπτική ή ναρκισσιστική προσωπικότητα είναι ένα διαφορετικό φαινόμενο από μια φοβία σε ένα χαρακτηρολογικά φοβικό άτομο (φοβική νεύρωση).
Το ίδιο ισχύει και για τον τρόπο αντιμετώπισης.
Αντικαταθλιπτικά και
αγχολυτικά φάρμακα
δεν αντιμετωπίζουν την ίδια τη φοβία παρά μόνο μειώνουν το άγχος και τα σωματικά συμπτώματα όπως η ταχυπαλμία ή η ζάλη που εμφανίζονται λόγω της διέγερσης του αυτόνομου συμπαθητικού συστήματος.
Πρόκειται για την αντίδραση μάχης-φυγής που είναι ριζωμένη φυλογενετικά στον άνθρωπο για την αντιμετώπιση των κινδύνων.
